W ramach cyklu poświęconego występującym w przeszłości „czasom zarazy”, śledzimy zachowany w materiałach archiwalnych przebieg cholery panującej na ziemiach polskich w XIX w. Jak epidemia rozwijała się w Warszawie?
Epidemia cholery pojawiła się w Warszawie po raz pierwszy, podobnie jak na innych ziemiach polskich, w 1831 r. wraz z rosyjskimi żołnierzami oraz innymi przybyszami z odległych, wschodnich rubieży Imperium Rosyjskiego. Walcząc z szerzącą się chorobą, otwarto wówczas czasowo szpital przy ul. Bagatela. Podobne szpitale lub oddziały otwierano w kolejnych latach, gdy tylko epidemia cholery powracała do miasta.
Choroba z największą siłą uderzyła w 1852 r. W mieście liczącym wtedy ok. 200 tys. mieszkańców zarażonych było 11 tys., a zmarło 4,7 tys. „Uprasza (się) doktorów o zawiadamianie o każdej osobie chorej na cholerę będącej w ich kuracji, z domieszczeniem imienia, nazwiska, rodzaju zatrudnienia, wieku i numeru zamieszkania” – nawoływał we wrześniu 1866 roku warszawski „Tygodnik Lekarski”. W tym samym roku ustanowiono Komitet Choleryczny m.st. Warszawy, do którego zadań należało: przeciwdziałanie epidemii, szerzenie informacji o zasadach profilaktyki, sprawowanie opieki nad dotkniętymi chorobą, organizacja nadzoru medycznego, piecza nad prawidłowym pochówkiem ofiar i pozostałymi przy życiu sierotami. Na warszawskiej Pradze zaadoptowano budynek wojskowego lazaretu dla zarażonych cholerą, który po rozbudowaniu został przekształcony w szpital miejski (Szpital Najświętszej Maryi Panny, obecnie Szpital Praski pw. Przemienienia Pańskiego).
Kolejna epidemia cholery, która nawiedziła Warszawę w 1872 r., doprowadziła do założenia cmentarza cholerycznego na obrzeżach miasta, po praskiej stronie Wisły. Ostatni pogrzeb na tym cmentarzu odbył się w 1883 r. W kolejnych latach miejsce to popadło w zapomnienie, a na początku XX w. na miejscu cmentarza przeprowadzono nasyp kolejowy. 24 lipca 1910 r., w miejscu dawnego cmentarza cholerycznego w Warszawie, odsłonięto symboliczną mogiłę. Na grobie widniała następująca inskrypcja: “Tu spoczywają szczątki 478 ofiar zarazy cholerycznej z lat 1872-73 zebrane pod tą wspólną mogiłą po zniesieniu cmentarza cholerycznego przy budowie węzła kolejowego w 1908 r.” Grób posiadał formę schodkowego cokołu zwieńczonego krzyżem oraz stał na tle ceglanego muru zdobionego blendami w formie krzyża.
Grób na cmentarzu cholerycznym z inskrypcją, Archiwum Państwowe w Warszawie, zespół nr 72/1630/0 Zbiór fotografii Zdzisława Marcinkowskiego, sygn. X-1229.
Pod koniec XIX w. wraz z rozwojem urządzeń komunalnych oraz przyłączeniem większej części nieruchomości warszawskich do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej stopniowo podnosił się stan higieny miasta. Jednocześnie zmalała groźba epidemii oraz spadła śmiertelność mieszkańców. Pomimo podjętych działań, epidemia cholery nawiedziła Warszawę ponownie w latach 1892-1894. Chorzy trafiali do oddziałów zakaźnych znajdujących się w szpitalach: Dzieciątka Jezus, Praskim, Starozakonnym przy ul. Pokornej, św. Łazarza oraz Zapasowym (od 1900 r. Szpital Zakaźny Miejski św. Stanisława).
Pismo prezesa Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności do Gubernatora Warszawy, informujące o przyjęciu na oddział Szpitala Dzieciątka Jezus pacjentki z objawami cholerycznymi, Archiwum Państwowe w Warszawie, zespół 72/1133/0 Warszawska Gubernialna Rada Opieki Społecznej, sygn. 1671.
W zasobie Archiwum Państwowego w Warszawie zachowały się m.in. akta Warszawskiej Gubernialnej Rady Opieki Społecznej (Varšavskij Gubernskij Sovet Obščestvennago Prizrenîja) z materiałami będącymi cennym źródłem do badań nad statystyką osób zarażonych oraz stopniem umieralności. Dzięki nim można ustalić, jaka była liczba pensjonariuszy zarażonych cholerą w poszczególnych okresach epidemii, ile osób zmarło, a ilu ozdrowieńców opuściło szpitale. Dane statystyczne były uzupełniane o szczegółowe informacje dotyczące nowych zarażonych, wymieniano m.in. ich nazwiska oraz adresy, co niewątpliwie pomagało urzędnikom w zlokalizowaniu kolejnych ognisk zarażeń.
Raport o pacjentach zarażonych cholerą przebywających w szpitalach warszawskich za okres 21-22 lipca 1894 r., Archiwum Państwowe w Warszawie, zespół 72/1133/0 Warszawska Gubernialna Rada Opieki Społecznej, sygn. 1671.
Źródło: AP Warszawa
___
Cykl powstał w ramach akcji „Archiwum Pandemii A.D. 2020. Społeczna kolekcja dokumentów pandemii wywołanej koronawirusem (SARS-CoV-2)”, która ma na celu zachęcenie do przekazywania do archiwów państwowych relacji i materiałów z czasu pandemii COVID-19. Stworzona w ten sposób społeczna kolekcja dokumentów stanowić będzie bezcenne źródło historyczne dla kolejnych pokoleń.
