W dniach 13-15 sierpnia 1920 r. na przedpolach Warszawy rozegrała się bitwa, która przesądziła o losach wojny polsko-bolszewickiej oraz zatrzymała pochód Armii Czerwonej na Europę Zachodnią. Okrzyknięto ją później jedną z 18. przełomowych bitew w historii świata
Konflikt zbrojny między odradzającą się Rzecząpospolitą a Rosją Sowiecką rozpoczął się 14 lutego 1919 r. od mało znaczącej potyczki w Berezie Kartuskiej, niewielkim miasteczku na terytorium obecnej Białorusi. W kolejnych miesiącach na rozległych obszarach Kresów dawnej Rzeczypospolitej toczyły się w różnych punktach walki pomiędzy oddziałami polskimi i sowieckimi.
Polscy żołnierze z ciężkim karabinem maszynowym Schwarzlose wz. 07/12 na stanowisku bojowym podczas wojny polsko-bolszewickiej. Widoczny żołnierz celujący z karabinu Mannlicher M1895, 1919 – 1921. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/22/0/0/234/1
Wydarzenia nabrały dynamicznego przyspieszenia wiosną 1920 r. w czasie wyprawy kijowskiej przeciwko oddziałom bolszewickim, dowodzonej przez Józefa Piłsudskiego. Zajęcie Kijowa przez wojska polskie działające w sojuszu z atamanem wojsk ukraińskich Semenem Petlurą podbudowały morale armii, ale nie rozstrzygnęły toczącej się wojny.
Generał Antoni Listowski (pierwszy z lewej) podczas rozmowy z atamanem Semenem Petlurą (drugi z lewej), kwiecień 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/1/391/1.
2 lipca 1920 r. Michaił Tuchaczewski stojący na czele oddziałów sowieckich, rosyjski nacjonalista i arystokrata „na służbie rewolucji” wydał w Smoleńsku słynny rozkaz „Na Zachód” wzywający oddziały Frontu Zachodniego do uderzenia na Wilno, Mińsk i Warszawę. W ten sposób rozpoczął się atak Armii Czerwonej na Polskę, do którego skierowano ponad 800 tysięcy żołnierzy (ok. 400 tys. na Front Zachodni oraz ponad 355 tys. na Front Południowo-Zachodni w Galicji).
23 lipca 1920 r. w Moskwie podjęto decyzję o utworzeniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (Polrewkomu), który miał przejąć władzę na zajętych obszarach. Na jego czele stanął Julian Marchlewski, a aktywną rolę odgrywał Feliks Dzierżyński („Krwawy Feliks”).
Dzierżyński Feliks, Marchlewski Julian i Kon Feliks w parku przy Pałacu Branickich sierpień 1920 r., Archiwum Państwowe w Białymstoku, KW PZPR w Białymstoku, Zbiór fotografii, sygn. 148, fot. 3.
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w 1920 r., Archiwum Państwowe w Białymstoku, KW PZPR w Białymstoku, Zbiór fotografii, sygn. 154, fot. 1.
Zbliżanie się Armii Czerwonej w kierunku Warszawy w lipcu 1920 r. spowodowało kryzys rządu Władysława Grabskiego i powołanie gabinetu pod kierunkiem przywódcy ludowców Wincentego Witosa, który wezwał do powszechnej obrony kraju, także mieszkańców wsi.
Wizyta premiera Wincentego Witosa w Kaliszu. Premier Wincenty Witos wraz z osobami towarzyszącymi przed gmachem teatru im. Wojciecha Bogusławskiego, 17 października 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/2/1887/1.
W wyniku zarządzonego poboru zwerbowano ponad 130 tys. osób. Licznie zgłaszali się też ochotnicy, którzy napływali na apel Rady Obrony Państwa.
Wojna polsko-bolszewicka – grupa literatów, żołnierzy Armii Ochotniczej. Od lewej widoczni m.in.: podpułkownik Marian Dienstl-Dąbrowa, Eugeniusz Małaczewski, Emil Zegadłowicz, Władysław Rabski, Edward Ligocki, redaktor Władysław Buchner, major Jan Grabowski, 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/1/379/1.
.jpg)
Chłopiec – ochotnik (Jasio Nowiński) w umundurowaniu i z karabinem, 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/1/381/1.
Na początku sierpnia Warszawę opuścił personel placówek dyplomatycznych, za którym wyjechali także szefowie korpusu dyplomatycznego. W mieście pozostał przedstawiciel Włoch, misja międzysojusznicza oraz nuncjusz papieski, Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI. O losach miasta zdecydowała nie tylko bohaterska postawa mieszkańców, ale przede wszystkim śmiały manewr podjęty przez Józefa Piłsudskiego jako wodza naczelnego – kontrofensywa znad rzeki Wieprz przeprowadzona po brawurowym przegrupowaniu wojsk polskich w dniach 6-12 sierpnia 1920 r. Przeszkodziła ona połączeniu się sił rosyjskich – armii Tuchaczewskiego atakującej na przedpolach Warszawy i Armii Konnej Siemiona Budionnego, walczącej w okolicach Lwowa.
Wojna polsko-bolszewicka. Józef Piłsudski rozmawia z generałem Edwardem Śmigłym-Rydzem, 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/1/389/1.
Wojna polsko-bolszewicka. Marszałek Polski Józef Piłsudski w otoczeniu oficerów, odbiera raport od podpułkownika Mieczysława Ścieżyńskiego, 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/6/0/0/83/1.
Francuska misja wojskowa przebywająca w Polsce w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Członkowie francuskiej misji wojskowej z polskimi oficerami na plaży nad Wisła. W tle odbudowywany most Poniatowskiego, 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/1/386/1.
W trakcie bitwy rozpoczętej 13 sierpnia 1920 r. w kolejnych dniach zatrzymano, a następnie odepchnięto Armię Czerwoną daleko od Warszawy. Oddziały Tuchaczewskiego uniknęły jednak zniszczenia, uciekając w stronę granicy pruskiej. Po Bitwie Warszawskiej stoczono jeszcze kolejne spektakularne potyczki. Bitwa pod Komarowem na Zamojszczyźnie wygrana przez oddziały polskie 31 sierpnia 1920 r. została uznana za największą bitwę kawaleryjską od 1813 r. Bitwa nad Niemnem w dniach 23-25 września 1920 r. przypieczętowała zaś polskie zwycięstwo. 18 października 1920 r. o północy doszło do zawieszenia broni. Wojnę polsko-bolszewicką zakończył ostatecznie traktat ryski podpisany 18 marca 1921 r.
Wojna polsko-bolszewicka. Członkowie polskiej delegacji udający się na rokowania do Mińska, sierpień 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/1/383/1.
Msza polowa w Łazdunach. Marszałek Polski Józef Piłsudski (siedzi na krześle) w otoczeniu m.in.: gen. Edwarda Śmigłego-Rydza (1. z lewej na 1. planie), Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego (2. z lewej na 1. planie), płk. Mieczysława Ryś-Trojanowskiego (1. z prawej na 1. planie), 4 grudnia 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/22/0/0/229/1.
Bitwa Warszawska określana Cudem nad Wisłą, a także osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata, przekreśliła sowieckie plany ofensywy na Europę Zachodnią oraz rozpętania międzynarodowej rewolucji.
Uroczystość wręczenia buławy marszałkowskiej Józefowi Piłsudskiemu. Marszałek Józef Piłsudski na placu Zamkowym, po wręczeniu mu buławy marszałkowskiej. Widoczni m.in.: ppłk Bolesław Wieniawa-Długoszowski (1. na prawo od marszałka), generał Kazimierz Sosnkowski (na prawo od ppłk. Wieniawy-Długoszowskiego), biskup polowy Wojska Polskiego Stanisław Gall (na prawo od gen. Sosnkowskiego), 15 listopada 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/22/0/0/275/4.
Dekoracja żołnierzy przez Naczelnika Państwa. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski odznacza żołnierzy na polu bitwy, 1919 – 1920. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/22/0/0/475/1.
Archiwa państwowe przechowują wiele nieznanych i bezcennych materiałów źródłowych do dziejów wojny polsko-bolszewickiej. Składają się na nie dokumenty obrazujące przebieg działań militarnych, sytuację i reakcje ludności cywilnej, zachowania żołnierzy Armii Czerwonej na okupowanych terenach. Częścią zasobów archiwalnych są też zbiory map, ulotek, plakatów propagandowych obu stron konfliktu, fotografie i nagrania filmowe.
Archiwa Państwowe przygotowały kilkadziesiąt inicjatyw w ramach obchodów 100. rocznicy Bitwy Warszawskiej.
Pełny wykaz dostępny na naszej stronie internetowej w zakładce „Rok 1920 w Archiwach”.
Zapraszamy też na portal 1920.gov.pl. Śledź z nami wydarzenia Bitwy Warszawskiej dzień po dniu!
