Mija 100 lat od podpisania traktatu pokojowego w Rydze pomiędzy Polską a Rosją radziecką i Ukrainą, który kończył wojnę polsko-bolszewicką i wyznaczał granice państwa polskiego na wschodzie. Fundamentalne było również jego znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturowego. Po raz pierwszy od okresu rozbiorów uregulowano zwrot zagrabionych w ciągu niemal dwóch stuleci materiałów archiwalnych, bibliotecznych oraz muzealnych
Rokowania w Rydze, Archiwum Akt Nowych, Akta Jana Dąbskiego, sygn. 18
Polska posiada jeden z najbardziej rozproszonych instytucjonalnie i terytorialnie zasobów archiwalnych. Zadecydowały o tym skomplikowane dzieje państwa, w tym przede wszystkim czas rozbiorów w końcu XVIII stulecia oraz dwie późniejsze wojny światowe. Konflikty zbrojne przyczyniły się zarówno do poważnych strat i bezpowrotnego zniszczenia wielu unikalnych dokumentów historycznych, jak i przemieszczeń oraz rozproszenia archiwaliów między państwami.
Wiele cennych archiwaliów wywieziono z kraju już w czasie XVII-wiecznych wojen z Rosją, Szwecją i Turcją. Prawdziwą katastrofą dla dóbr kultury, w tym zasobów archiwalnych, były rozbiory państwa polskiego w końcu XVIII w. Rosja, Prusy i Austria – trzy państwa rozbiorcze – wywiozły wówczas kluczowe materiały z okresu I Rzeczypospolitej. Równie trudna była sytuacja przez cały wiek XIX, a pierwsza wojna światowa przyniosła kolejne grabieże i wywózki, zwłaszcza w latach 1914-1915, w czasie ewakuacji armii rosyjskiej z ziem polskich.
Rokowania w Rydze – delegacja polska, Archiwum Akt Nowych, Akta Jana Dąbskiego, sygn. 18
Rewindykacja dóbr kultury i archiwaliów
Pierwszą prowadzoną na szeroką skalę akcją rewindykacyjną, która przyniosła konkretne rezultaty w postaci odzyskania wielu dóbr kultury, w tym archiwaliów, była realizacja postanowień Traktatu ryskiego. Podstawowe znaczenie dla spraw archiwalnych miał artykuł XI Traktatu. Przewidywał on zwrot wszystkich materiałów wywiezionych z kraju po 1 stycznia 1772 r. (z wyjątkiem archiwaliów stanowiących tajemnicę wojskową z okresu po 1870 r. oraz akt dotyczących walki rządu carskiego z rewolucyjnym ruchem w Rosji po 1876 r – w tej sprawie pkt. 6 artykułu XI Traktatu ryskiego przewidywał zwrot na podstawie odrębnej umowy).
Do wykonania postanowień traktatu w zakresie rewindykacji dóbr kultury powołano Mieszaną Polsko-Sowiecką Komisję Specjalną. Ze strony polskiej na jej czele stanął minister Antoni Olszewski.
Członkowie Komisji wyjechali z Polski do Moskwy w sierpniu 1921 r. Przez kolejne lata prowadzili żmudne negocjacje ze stroną rosyjską, pokonując liczne trudności tj. brak dostępu do źródeł, niechęć do wydania wielu materiałów źródłowych, a nawet oskarżenia o szpiegostwo. Poszukiwania archiwaliów prowadzone były na terenie całej Rosji, jednak główne materiały polskiego pochodzenia znajdowały się w Moskwie i Petersburgu (Piotrogrodzie).
W pracach Komisji Specjalnej brali udział wieloletni pracownicy instytucji starających się o rewindykację zbiorów, dysponujący wiedzą, doświadczeniem i praktyką zawodową. Byli wśród nich archiwiści, bibliotekarze, muzealnicy, historycy, w tym tak znaczące postaci jak: Aleksander Czołowski, Edward Chwalewik, Piotr Bańkowski, Marceli Handelsman czy Władysław Semkowicz.
Po pierwszych 3 latach działań Komisji w maju 1924 r. do Polski powróciło 31 wagonów archiwaliów, w tym z okresu I Rzeczypospolitej, powstania kościuszkowskiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Równolegle odzyskiwano księgozbiory i muzealia. Jako jedne z pierwszych (w 1922 r.) powróciły: wyposażenie Zamku Królewskiego i Pałacu w Łazienkach wywiezione w 1915 r., pomnik ks. Józefa Poniatowskiego wywieziony po powstaniu listopadowym oraz obiekty zagrabione w okresie III rozbioru – obraz Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”, część arrasów wawelskich, widoki Warszawy pędzla Canaletta.
Nie wszystkie należne Polsce zgodnie z traktatem archiwalia wróciły jednak do kraju. Niektóre z nich odzyskano w ramach rewindykacji po II wojnie światowej w latach 60-tych XX w. Według szacunków badaczy ok. 20% materiałów nie zostało jednak odzyskanych do dnia dzisiejszego. W archiwach rosyjskich nadal pozostaje ponad 100 zespołów archiwalnych z lat 1808-1915 wywiezionych przez Rosjan w 1915 r.
Oryginał Traktatu ryskiego
Oryginał Traktatu ryskiego przechowywany jest obecnie w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Dokument ma bogatą historię, co odbiło się na jego stanie zachowania. Konserwatorzy z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie przed kilku laty dokonali podstawowych zabiegów w celu zabezpieczenia dokumentu i umożliwienia jego publicznej ekspozycji. Uzupełniono między innymi fizyczne ubytki w jego strukturze, co jest szczególnie widoczne na ostatniej stronie, zawierającej podpisy i pieczęcie stron.
Oryginał Traktatu ryskiego przechowywany w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
O randze i znaczeniu Traktatu ryskiego dla najnowszej historii Polski świadczy wpisanie dokumentu na Polską Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”. W 2018 r. w ramach trzeciej edycji Listy, Traktat ryski został uhonorowany obok 20 innych dokumentów mających istotne znaczenie dla odzyskiwania niepodległości i odbudowy państwa polskiego.
Poczytaj o Traktacie na stronie Pamięć Polski.
Obchody 100. rocznicy Traktatu
Z okazji setnej rocznicy podpisania Traktatu ryskiego Archiwum Akt Nowych przygotowało dedykowany portal internetowy.
Można na nim obejrzeć oryginalne dokumenty dotyczące rokowań pokojowych w Rydze, w tym dokumenty związane z działalnością przewodniczącego polskiej delegacji Jana Dąbskiego. To niezwykle cenne archiwum zostało 5 lat temu przekazane non profit do Archiwum Akt Nowych.
Otwarta została również wystawa plenerowa „Od wojny do pokoju. Traktat Ryski 18 marca 1921 roku”, która z uwagi na ograniczenia związane z COVID-19 na razie będzie prezentowana na dziedzińcu Archiwum Akt Nowych, przy ul. Hankiewicza 1 w Warszawie. Wystawie towarzyszy katalog.
Wystawa plenerowa „Od wojny do pokoju. Traktat Ryski 18 marca 1921 roku” na dziedzińcu Archiwum, fot. AAN.
18 marca o godz. 18.25 na kanale TVP Historia transmitowana będzie debata historyczna zorganizowana przez Archiwum Akt Nowych i TVP Historia. W debacie prowadzonej przez red. Piotra Gursztyna wezmą udział profesorowie: Janusz Odziemkowski, Mariusz Wołos i Marek Kornat.
W serii programów historycznych „Tajemnice archiwum”, powstających dzięki współpracy Archiwum Akt Nowych i TVP Historia, tematowi Traktatu ryskiego został poświęcony najnowszy odcinek.
W kwietniu w Archiwum Akt Nowych odbędzie się również cykl lekcji archiwalnych poświęconych traktatowi, prowadzonych on-line dla uczniów szkól podstawowych i średnich.
