Szczególny czas pandemii wywołanej koronawirusem w znacznym stopniu wpłynął na funkcjonowanie państwa, instytucji i nasze życie codzienne. Choroby zakaźne towarzyszą jednak ludzkości od tysiącleci, a liczne epidemie nie omijały Polski. Jak radzono sobie z nimi dawniej? Wiedzę o tym czerpiemy ze źródeł przechowywanych w archiwach państwowych.
Trwa akcja „Archiwum Pandemii A.D. 2020. Społeczna kolekcja dokumentów pandemii wywołanej koronawirusem (SARS-CoV-2)”, która ma na celu zachęcenie do przekazywania do archiwów państwowych relacji i materiałów z czasu pandemii COVID-19. Stworzona w ten sposób społeczna kolekcja dokumentów stanowić będzie bezcenne źródło historyczne dla kolejnych pokoleń. W ramach akcji prezentujemy cykl poświęcony występującym w przeszłości na ziemiach Polski epidemiom i ich świadectwom przechowywanym w archiwach państwowych.
Obwieszczenie starosty piotrkowskiego w sprawie epidemii tyfusu plamistego i duru brzusznego, 24 kwietnia 1920 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1079.
Trudna sytuacja zdrowotna, zarówno w kontekście zapadalności na choroby zakaźne, jak i stan sanitarny, organizację opieki medycznej, czy też kwestie związane z higieną i wyżywieniem panowała w latach 1919-1921 w Piotrkowie Trybunalskim i powiecie piotrkowskim. Była ona konsekwencją czynników występujących podczas wojny i okupacji z lat 1914-1918. Wiele interesujących i przekrojowych danych w tym zakresie zawiera dokumentacja związana z działalnością lekarza powiatowego. W przechowywanym w zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim zespole o nazwie „Starostwo Powiatowe Piotrkowskie” odnaleźć można protokoły i raporty lekarza powiatowego, materiały statystyczne dotyczące zapadalności na poszczególne choroby – w tym na tyfus i grypę-hiszpankę, czy odezwy i rozporządzenia władz lokalnych.
Wykaz chorób zakaźnych w powiecie piotrkowskim za czas od 15.06. do 13.07. 1919 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1048.
Wykaz chorób zakaźnych w powiecie piotrkowskim za czas od 14.12.1919 r. do 18.01.1920 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1049.
Warunki sanitarne w ówczesnej sytuacji w gminach powiatu piotrkowskiego przedstawiały się bardzo niekorzystnie. W zachowanych sprawozdaniach gminnych powtarzają się informacje o przeludnieniu oraz niskim stanie higieny osobistej mieszkańców. Głównym sposobem jej utrzymania były kąpiele w naturalnych zbiornikach wodnych, przy jednoczesnym braku łaźni publicznych. Sytuacja prezentowała się nieco lepiej w gminach, na terenie których znajdowały się zdegradowane w XIX w. miasteczka (co wiązało się z bardziej rozbudowaną infrastrukturą). Podstawowym elementem menu codziennego mieszkańców były kartofle, kapusta i przetwory mleczne oraz pieczywo.
W zakresie opieki medycznej sytuacja przedstawiała się podobnie jak w przypadku higieny. Pomijając w tym miejscu ośrodki opieki zdrowotnej zlokalizowane w mieście powiatowym, na terenie gminnym zinstytucjonalizowana jej forma należała do rzadkości. Pod pojęciem przewijających się sporadycznie w źródłach szpitali, rozumiano domy izolacyjne, zwane często epidemicznymi, o niewielkiej ilości łóżek oraz obsadzie kadry medycznej. Utrudniony dla mieszkańców powiatu był również dostęp do medykamentów, ze względu na niewielką liczbę aptek i składów aptecznych, lokowanych głównie w większych miejscowościach. Personel medyczny, sprawujący opiekę nad ogółem ludności skupiał się w terenie głównie na działaniu kilku felczerów. Ich uzupełnieniem była niewielka ilość sanitariuszek (pielęgniarek) oraz bliżej nieokreślona liczba „babek” (tj. akuszerek), czyli kobiet zajmujących się „opieką medyczną” bez stosownego przeszkolenia. Ludność powiatu, w wypadku hospitalizacji, zmuszona była korzystać z punktów opieki medycznej w mieście powiatowym, często – ze względu na niski stan posiadania – na koszt gminy.
Sprawozdanie opisowe lekarza powiatowego powiatu piotrkowskiego za miesiąc styczeń 1920 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1049.
W mieście powiatowym w tym czasie sytuacja również nie przedstawiała się najlepiej. Mieszkańcy w swej codziennej diecie musieli kontentować się głównie kartoflami, a rzadko chlebem, którego brakowało z powodu niedostatecznej ilości zboża. Braki bielizny i środków czystości powodowały niski stan higieny osobistej w przeludnionym Piotrkowie. Na potrzeby opieki medycznej – oprócz prywatnych gabinetów lekarskich – miasto posiadało 3 szpitale: epidemiczny (82 łóżka), św. Trójcy (120 łóżek) oraz żydowski (50 łóżek). Dodatkowo w mieście funkcjonowały: 3 łaźnie (w tym 2 żydowskie), 1 ambulatorium miejskie oraz 4 apteki. Stan liczebny personelu medycznego w 1920 r. przedstawiał się następująco: 16 lekarzy, 14 felczerów, 7 dentystów, 2 sanitariuszy oraz 24 akuszerki.
Wykaz chorych uchodźców z Wołynia i Podola leczonych na Oddziale Epidemicznym Szpitala Wojskowego w Piotrkowie od 11.07. do 28.09.1920 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1079.
Szpital Wojskowy w Piotrkowie – wykaz żołnierzy chorych na choroby zakaźnie, 9 kwietnia 1920 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1079.
Do głównych czynności profilaktycznych w ramach powiatowej opieki medycznej należały: odkażanie mieszkań i przedmiotów, izolowanie osób, odwszawianie, czy też szczepienia. Celem ograniczenia liczby zachorowań, władze powiatowe publikowały rozporządzenia i instrukcje w formie plakatów. Analizując wykazy zachorowań i zgonów, do najgroźniejszych w tym czasie chorób w powiecie piotrkowskim należały: ospa, dur brzuszny, dur plamisty, płonica, zapalenie opon mózgowych, gruźlica, różyczka, odra, jaglica oraz grypa hiszpanka.
Zarządzenie starosty piotrkowskiego w sprawie epidemii tyfusu, 10 marca 1920 r.
APPT, Starostwo Powiatowe Piotrkowskie, zesp. nr 1, sygn. 1079.
Źródło: AP w Piotrkowie Trybunalskim.
