W XIX wieku prawdziwy postrach w Europie siała cholera. Szczególnie mordercze żniwo zebrała na ziemiach polskich. W ramach cyklu poświęconego występującym w przeszłości „czasom zarazy”, prześledźmy jej przebieg zachowany w materiałach archiwalnych. Jak sytuacja wyglądała w Łodzi?
Wiek XIX to okres burzliwego rozwoju miasta Łodzi. O ile Nowe Miasto miało dość dogodne warunki do osiedlania się i mieszkania, o tyle obszar Starego Miasta pozostawał niezwykle zaniedbany pod względem urbanistyczno-sanitarnym. Przeludnienie, brak krytych ścieków, głębokich studni publicznych oraz ocembrowanych dołów kloacznych przy domach mieszkalnych to czynniki, które sprzyjały permanentnemu zagrożeniu chorobami epidemicznymi. Nic dziwnego, że w XIX i na początku XX w. Łódź nawiedzały powracające epidemie cholery, budzące wśród jej ludności bezgraniczne przerażenie.
Ogłoszenie Komendantury miasta Łodzi informujące mieszkańców o zwalczaniu cholery, 1914, Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiór druków i pism ulotnych, sygn. 289,
Pierwsza epidemia cholery w Łodzi wybuchła w tzw. rewirze żydowskim 14 lipca 1831 r. Tam też brały swoje początki następne epidemie chorób zakaźnych. Na przełomie lat 50- i 60-tych drugim obszarem mocno zaniedbanym pod względem sanitarnym stały się Bałuty – wieś-przedmieście Łodzi, zamieszkiwane przez robotników, czeladź, służbę i bezrobotnych.
Następne epidemie cholery wybuchały w Łodzi w latach 1836-1837, 1848-1849, 1852, 1855, 1866-1867. W tym czasie śmiertelność była bardzo wysoka. Z reguły w czasie każdej tego typu epidemii, śmiertelność w Łodzi i na obszarze, który obejmował utworzony w 1867 r. powiat łódzki sięgała 45%1.
W czasie panowania choroby, akcją przeciw cholerze kierowały powoływane doraźnie tzw. komitety choleryczne, w których skład wchodzili przedstawiciele władz miejskich, łódzkiej burżuazji oraz lekarz m. Łodzi. Organizowano pomoc medyczną i materialną dla najuboższych, urządzano zbiórki pieniędzy, żywności, opału i leków. Organizowano tymczasowe szpitale choleryczne w wynajmowanych domach prywatnych oraz koordynowano grzebanie zmarłych.
Zakłady Scheiblera i Grohmana w Łodzi. Baraki dla chorych na cholerę, b.d. Zbiór ikonograficzny Archiwum Państwowego w Łodzi, sygn. 216.
Barak dla chorych na cholerę na Widzewie, 1915-1916. Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta miasta Łodzi, sygn. 20661.
Kolejne epidemie cholery występowały w latach 1873, 1894, 1905, zawsze latem i jesienią, w okresach szerzenia się na kontynencie europejskim wielkich pandemii cholery azjatyckiej. Pierwsze zachorowania rejestrowano z reguły na Bałutach i na Starym Mieście, gdzie jak pisano „nędza i w parze z nią idące niechlujstwo dochodzą (…) do ostatecznych granic”2.
W czasie epidemii cholery w 1873 r. liczba ludności dochodziła do 49.000 – w mieście chorowało wtedy 809 osób z czego 328 zmarło (śmiertelność wynosiła 40,6%). W 1894 r. na cholerę w Łodzi i na Bałutach zachorowało ok. 4 000 osób a zmarły 1462 osoby (śmiertelność 36,5%). W tymże roku Łódź liczyła 156.000 mieszkańców, a Bałuty ok. 25.000 (razem 181.000).
Epidemia cholery w 1905 r. nie była już tak groźna. W Łodzi na blisko 344.000 mieszkańców zachorowało zaledwie 20 osób, z których 6 zmarło (śmiertelność 30%); na Bałutach stwierdzono 9 zachorowań, w tym 5 zgonów (śmiertelność 55,6%)3.
Źródło: AP w Łodzi.
1. Fijałek J., Położenie ludności, [w:] Łódź. Dzieje miasta Tom I. Do 1918 r., Warszawa-Łódź 1980; 306-358.
2. Rundo H., O epidemii cholery azjatyckiej w Łodzi w r. 1894, Medycyna 1896; 24:130-2.
3. Berner W., Sytuacja epidemiologiczna i zwalczanie ostrych chorób zakaźnych w Łodzi na przełomie XIX i XX w. (do 1918 r.), Przegląd Epidemiologiczny 2000; 54:435-42.
___
Cykl powstał w ramach akcji „Archiwum Pandemii A.D. 2020. Społeczna kolekcja dokumentów pandemii wywołanej koronawirusem (SARS-CoV-2)”, która ma na celu zachęcenie do przekazywania do archiwów państwowych relacji i materiałów z czasu pandemii COVID-19. Stworzona w ten sposób społeczna kolekcja dokumentów stanowić będzie bezcenne źródło historyczne dla kolejnych pokoleń.
