Genealogia

Nie wiesz, czyja podobizna widnieje na starej fotografii lub do kogo należał znaleziony w szufladzie dokument? Porozmawiaj ze starszymi członkami rodziny i dalszymi krewnymi. Większość z nich nie tylko chętnie udzieli Ci informacji, ale i podzieli się z Tobą swoimi wspomnieniami i pamiątkami.

Ważne! Zanim wyruszysz na poszukiwania, zadbaj o wyposażenie. Przydadzą Ci się: notatnik, dyktafon i aparat fotograficzny lub odpowiednie aplikacje w smartfonie. Dzięki nim w każdej chwili zanotujesz najważniejsze dane, nagrasz wspomnienia przodków i zrobisz zdjęcia/skany potrzebnych dokumentów.

Szczególną uwagę zwróć na informacje o dacie i miejscu: urodzenia, chrztu, ślubu, śmierci lub pogrzebu, wykonywanym zawodzie i wyznaniu członków rodziny. Na ich podstawie możesz prowadzić dalsze poszukiwania w lokalnych instytucjach: urzędach stanu cywilnego, parafiach, archiwach państwowych i kościelnych, rzadziej bibliotekach i muzeach.

Warto również zapoznać się z publikacjami dostępnymi w bibliotekach. Gromadzą one m.in. prasę lokalną (także jej stare egzemplarze), publikacje regionalne, monografie dotyczące miejscowości lub instytucji, dawne książki telefoniczne i adresowe oraz słowniki biograficzne, które pomogą Ci odnaleźć informacje o konkretnych osobach.

Przydatne może okazać się też poznanie historii regionu, w którym mieszkali Twoi przodkowie oraz dziejów jego przynależności państwowej, administracyjnej i kościelnej (w administracji państwowej i kościelnej nazwy i podziały terytorialne niejednokrotnie zmieniały się w ciągu wieków). Ta wiedza pomoże Ci zaplanować kolejne kroki w Twoich poszukiwaniach.

Materiały archiwalne powinny być przechowywane w archiwum najbliższym miejsca ich wytworzenia.  Dowiedz się kiedy, gdzie i kto wytworzył dokument, który chcesz odnaleźć. Możesz zacząć np. od ustalenia nazwy miejscowości, z której pochodził Twój przodek.

Pamiętaj! Nazwy miejscowości mogą się powtarzać (np. Wólka, Nowa Wieś). Jeśli uda Ci się ustalić w jakiej parafii, gminie czy powiecie leżała dana miejscowość, zwiększysz swoje szanse na odnalezienie potrzebnych materiałów i nowych danych. Szybciej ustalisz wtedy miejsce przechowywania przydatnych dokumentów.

Przydatne informacje możesz znaleźć np. w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z końca XIX w.”

Korzenie twojego drzewa genealogicznego sięgają coraz głębiej w przeszłość? To etap, na którym możesz napotkać więcej trudności.

Dokumentacja tworzona w poprzednich wiekach na terenie obecnej Polski, powstawała w różnych językach m.in. łacińskim, niemieckim i rosyjskim, a większość dokumentów, z którymi zetkniesz się w czasie swoich genealogicznych poszukiwań to rękopisy. Przygotuj się na to, że na Twojej drodze mogą pojawić się trudności w odczytaniu informacji zawartych w starych dokumentach.

Jeśli swoje poszukiwania prowadzisz w Archiwum Państwowym, zawsze możesz poprosić o dalsze wskazówki naszych archiwistów.

Pomocy możesz też szukać u osób zajmujących się genealogią zawodowo (genealodzy i wyspecjalizowane firmy) lub amatorsko (pasjonaci genealogii), w wyspecjalizowanych ośrodkach i biurach badań genealogicznych, a także na internetowych grupach dyskusyjnych.

Akta metrykalne zawierają dane gromadzone przez parafię lub inną jednostkę różnych wyznań w celu rejestracji m.in. chrztów, ślubów i zgonów. Znajdziesz je w parafiach lub w archiwach kościelnych różnych wyznań oraz – w niektórych przypadkach – w Archiwach Państwowych.

Najstarsze akta metrykalne w Polsce pochodzą z XVI w., kiedy ich prowadzenie uchwalono na Soborze Trydenckim (1545-1563). Od czasów, w których akta zostały wytworzone, zależało będzie, jakie informacje w nich znajdziesz.

Od XVII w. proboszczowie parafii rzymskokatolickich mieli obowiązek prowadzenia pięciu kategorii ksiąg metrykalnych: ochrzczonych, bierzmowanych, zaślubionych, zmarłych oraz zawierających wykazy parafian. Od XVIII w. zaczęto umieszczać również daty urodzin, a w księgach zgonów podawano datę pogrzebu lub datę śmierci. Rozpowszechnił się wówczas także zwyczaj wpisywania do ksiąg wieku zmarłego i choroby, która miała być przyczyną jego śmierci.

W księgach metrykalnych możesz znaleźć wiele istotnych danych dla Twoich poszukiwań:

• W akcie chrztu: datę urodzin (dzień, miesiąc, rok), przebieg ceremonii (kiedy i gdzie się odbyła), dane ojca dziecka (imię i nazwisko, nazwisko rodowe matki ojca, zawód, stan), dane matki dziecka (imię i nazwisko, nazwisko rodowe, zawód, stan), dane rodziców chrzestnych (imiona i nazwiska, zawody) i dane księdza udzielającego chrztu.
• W akcie ślubu: datę ślubu, przebieg ceremonii (gdzie i kiedy się odbyła), dane księdza udzielającego ślubu, imiona i nazwiska nowożeńców, ich status społeczny, stan cywilny, wiek, dane rodziców nowożeńców oraz świadków. W załącznikach do akt małżeństw mogą też znajdować się odpisy metryk urodzenia przyszłych małżonków.
• W akcie zgonu: datę i miejsce śmierci, wiek, imię i nazwisko zmarłego, przyczynę śmierci, stan cywilny zmarłego, dane o owdowiałym współmałżonku, dane o osieroconych dzieciach, dane dotyczące księdza odprawiającego pogrzeb oraz datę i miejsce pogrzebu.

Pamiętaj: w przeszłości wiele ksiąg prowadzonych było pobieżnie, w związku z czym mogą pojawić się braki w danych lub trudności z odczytaniem niektórych zapisów.

Księgi metrykalne prowadzone są do dziś. Swoje poszukiwania możesz kontynuować, udając się do archiwum kościoła lub siedziby innej instytucji wyznaniowej, do której przynależeli Twoi przodkowie.

Wiele danych genealogicznych znajdziesz również w różnych księgach prowadzonych w parafiach. Zwierają one m.in. rejestry: parafian, zapowiedzi, ogłoszeń parafialnych, bierzmowanych, katechizowanych w szkole, bractw różańcowych, dokumentacji pomocy charytatywnej. Niektóre parafie prowadziły również księgi czynszów ze spisami osób zamieszkujących w posiadłościach kościoła i płacących z tego tytułu czynsze.

Istotnych informacji niezbędnych w badaniach genealogicznych szukaj również we wszelkiego rodzaju spisach ludności.

Spisy powszechne – pierwszy spis mieszkańców w Polsce datowany jest na 1791 r. W latach 1808 i 1810 odbyły się spisy powszechne w Księstwie Warszawskim, a w 1897 r. w Cesarstwie Rosyjskim, gdzie systematycznie tworzono też tzw. księgi ludności stałej i niestałej. Od 1869 r. w zaborze austriackim spisy ludności stałej i niestałej musiały prowadzić urzędy gminne. Również w zaborze pruskim prowadzono księgi mieszkańców dla poszczególnych gmin, tzw. Seelenliste. Pierwszy spis powszechny w niepodległej Polsce odbył się w 1921 r.

Rejestry podatkowe – w okresie I Rzeczypospolitej, a także i później, przy okazji pobierania podatków tworzono stosunkowo pełne wykazy mieszkańców, głównie należących do stanu szlacheckiego. Rejestry podatkowe przechowywane były w osobnych zbiorach albo włączane np. do ksiąg sądowych lub akt miast.

Księgi meldunkowe – bardzo dokładne informacje o rodzinie możesz znaleźć również w XIX- i XX-wiecznych księgach meldunkowych. Zawierają one m.in. nazwisko i imię, imiona rodziców, zawód i stanowisko, datę urodzenia, wyznanie (po 1945 r. nie wypełniano), przynależność państwową, stosunek do powszechnego obowiązku wojskowego, pochodzenie (skąd przybył), miejsce zamieszkania, pobyt czasowy, datę wyprowadzenia się, informację o docelowym miejscu wymeldowania. .

Inne spisy ludności – liczne spisy powstawały z myślą o określonej grupie społecznej, zawodowej, narodowościowej i wyznaniowej (np. spisy uczniów, poborowych, cudzoziemców, wyborców, wojskowych, powstańców, członków partii politycznych i organizacji społecznych).

Formularze – cenne źródło stanowią także formularze wypełniane przy przeprowadzaniu spisów powszechnych oraz przy sporządzaniu dowodów osobistych i paszportów.

Danych z niektórych historycznych spisów prowadzonych przez urzędy państwowe i inne instytucje możesz szukać w Archiwach Państwowych.  Do części przechowywanych w naszych zasobach spisów sporządziliśmy indeksy osobowe, które ułatwiają Ci prowadzenie poszukiwań.

Wyjątkowy zbiór danych zawiera Centralny Rejestr Metryczek Wydanych Dokumentów Tożsamości z lat 1952-1997, przechowywany w Archiwum Państwowym w Warszawie.  Są to ankiety osób, którym wydawano w Polsce dowody osobiste w latach 1952-1997.

W ustaleniu wielu faktów z życia poszczególnych członków rodziny mogą pomóc Ci również informacje zawarte w dawnych aktach sądowych. Część z nich przechowywana jest w Archiwach Państwowych.

Do badań rodzin szlacheckich z okresu staropolskiego najlepiej wykorzystać księgi ziemskie i grodzkie. Zawierają one nie tylko nazwiska właścicieli nieruchomości, ale również informacje o członkach rodziny, świadkach, długach i zobowiązaniach, poręczeniach, testamentach i należnościach.

Księgi sądowe prowadzono również dla wsi lokowanych na prawie niemieckim, a później we wszystkich, które miały własny samorząd wiejski. W starszych sądowych księgach wiejskich przeważają: wpisy dotyczące nieruchomości, pokwitowania, testamenty i posagi. W nowszych dominują sprawy karne.

W XIX- i XX-wiecznych aktach sądowych znajdziesz z kolei informacje o stronach procesów i świadkach – zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych (dziedziczenie, zmiany imion lub nazwisk, uznanie za zmarłego).

Wiele danych zawierają również akta XIX- i XX-wiecznych represyjnych instytucji państw zaborczych, hitlerowskich i stalinowskich więzień, obozów pracy i obozów koncentracyjnych.

Przydatne informacje, głównie o osobach z rodzin szlacheckich i mieszczańskich, znajdziesz w księgach hipotecznych z XIX i XX w. Podają one nie tylko kolejnych właścicieli dóbr ziemskich oraz budynków i placów w miastach, ale także szczegóły dotyczące transakcji kupna czy dziedziczenia. Najcenniejsze są wpisy spadkowe – informują bowiem o wszystkich spadkobiercach i ich współmałżonkach oraz pokrewieństwie ze zmarłym właścicielem.

Potrzebnych danych możesz szukać także w księgach notarialnych. Ich zapisy dotyczą głównie: kupna, sprzedaży, dzierżawy, zastawu, intercyzy przedślubnej, testamentów.

Na skutek skomplikowanych dziejów Polski – działań wojennych, rozbiorów, emigracji wielu Polaków – liczne dokumenty są rozproszone, a część z nich znalazła się poza granicami państwa.

Danych zawartych w dokumentacji sądów, organów ścigania, służb specjalnych oraz niektórych instytucji niemieckich i organizacji polskiego państwa podziemnego działających w Polsce w okresie II wojny światowej możesz poszukać w Instytucie Pamięci Narodowej.

Akta regularnego wojska, akta dotyczące konspiracyjnych organizacji zbrojnych (Armia Krajowa, Armia Ludowa, Narodowe Siły Zbrojne), czy akta powstańców znajdziesz w archiwach wojskowych (np. w Centralnym Archiwum Wojskowym).

Jeśli poszukujesz informacji o losach członków swojej rodziny w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu, pomocna może okazać się także ewidencja prowadzona przez Państwowy Urząd Repatriacyjny. Akta PUR zawierają imienne wykazy przesiedleńców, wykazy osobowe, rejestry osiedlonych na danym terenie i rejestry cudzoziemców.

Pomocą w poszukiwaniu informacji o krewnych, z którymi kontakt zaginął w czasie II wojny światowej, posłuży Ci także Krajowe Biuro Informacji i Poszukiwań Polskiego Czerwonego Krzyża. W aktach PCK znajdują się wykazy poległych żołnierzy polskich i obcych oraz osób cywilnych, a także wykazy osób wysiedlonych lub poszukiwanych. Zawierają one również rejestry wysiedlonych do ZSRR, jeńców i osób wywiezionych do obozów koncentracyjnych.

Jeśli poszukujesz informacji dotyczących osadników na ziemiach zachodnich i północnych, przejrzyj akta Polskiego Związku Zachodniego działającego w latach 1944-1950. Znajdziesz w nich kwestionariusze rejestracyjne osób wyjeżdżających na Ziemie Odzyskane.

Największy zbiór danych o osobach prześladowanych przez III Rzeszę przechowuje Arolsen Archives International Center on Nazi Persecution w Niemczech. Liczne informacje o osobach represjonowanych na wschodzie zgromadził Ośrodek KARTA.

Dokumenty, które znalazły się poza granicami państwa, przechowują archiwa i instytucje polonijne oraz instytucje państw obcych. Poszukiwania w tego typu placówkach możesz rozpocząć od kontaktu z ich zarządami i prowadzić za pośrednictwem polskich placówek konsularnych w danym kraju.

Twój przodek oznaczył się osiągnięciami np. na polu politycznym, naukowym, sportowym, artystycznym? Informacji o nim możesz poszukać w archiwach: naukowych, partyjnych, związków i stowarzyszeń, towarzystw i fundacji, organizacji społecznych, sportowych i krajoznawczych oraz w bibliotekach i muzeach. Obecnie wiele archiwaliów znanych osób, tzw. spuścizn, przechowują również Archiwa Państwowe.