Genealogia

Nie wiesz, czyja podobizna widnieje na starej fotografii lub do kogo należał znaleziony w szufladzie dokument? Porozmawiaj ze starszymi członkami rodziny i dalszymi krewnymi. Większość z nich nie tylko chętnie udzieli Ci informacji, ale i podzieli się z Tobą swoimi wspomnieniami i pamiątkami.

Ważne! Zanim wyruszysz na poszukiwania, zadbaj o wyposażenie. Przydadzą Ci się: notatnik, dyktafon i aparat fotograficzny lub odpowiednie aplikacje w smartfonie. Dzięki nim w każdej chwili zanotujesz najważniejsze dane, nagrasz wspomnienia przodków i zrobisz zdjęcia/skany potrzebnych dokumentów.

Szczególną uwagę zwróć na informacje o dacie i miejscu: urodzenia, chrztu, ślubu, śmierci lub pogrzebu, wykonywanym zawodzie i wyznaniu członków rodziny. Na ich podstawie możesz prowadzić dalsze poszukiwania w lokalnych instytucjach: urzędach stanu cywilnego, parafiach, archiwach państwowych i kościelnych, rzadziej bibliotekach i muzeach.

Warto również zapoznać się z publikacjami dostępnymi w bibliotekach. Gromadzą one m.in. prasę lokalną (także jej stare egzemplarze), publikacje regionalne, monografie dotyczące miejscowości lub instytucji, dawne książki telefoniczne i adresowe oraz słowniki biograficzne, które pomogą Ci odnaleźć informacje o konkretnych osobach.

Przydatne może okazać się też poznanie historii regionu, w którym mieszkali Twoi przodkowie oraz dziejów jego przynależności państwowej, administracyjnej i kościelnej (w administracji państwowej i kościelnej nazwy i podziały terytorialne niejednokrotnie zmieniały się w ciągu wieków). Ta wiedza pomoże Ci zaplanować kolejne kroki w Twoich poszukiwaniach.

Ustal zdarzenia z życia Twoich przodków oraz ich daty i miejsca. W jakiej miejscowości się urodzili, brali ślub lub zmarli (i gdzie był wtedy urząd lub parafia rejestrująca te fakty)? Gdzie uczęszczali do szkół oraz studiowali? Gdzie podejmowali pracę zarobkową?

Dowiedz się kiedy, gdzie i kto wytworzył dokument, który chcesz odnaleźć. Możesz zacząć np. od ustalenia nazwy miejscowości, z której pochodził Twój przodek.

Pamiętaj! Nazwy miejscowości mogą się powtarzać (np. Wólka, Nowa Wieś). Jeśli uda Ci się ustalić w jakiej parafii, gminie czy powiecie leżała dana miejscowość, zwiększysz swoje szanse na odnalezienie potrzebnych materiałów i nowych danych. Szybciej ustalisz wtedy miejsce przechowywania przydatnych dokumentów.

Przydatne informacje o miejscowościach i ich lokalizacji oraz o parafiach możesz znaleźć w wykazach miejscowości i słownikach geograficznych np. w:

• „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z końca XIX w.”,
• Skorowidzu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych,
• Wyszukiwarce dla żydowskich gmin wyznaniowych w Galicji doby autonomicznej,
• Wyszukiwarce dla parafii diecezji łuckiej w XIX wieku,
• Krajowym rejestrze urzędowym podziału terytorialnego kraju (TERYT).

Kiedy ustalisz miejsce sporządzenia interesującego Cię aktu stanu cywilnego, w ustaleniu miejsca jego przechowywania mogą być również pomocne: baza PRADZIAD oraz wyszukiwarka akt metrykalnych – obie dostępne w serwisie www.szukajwarchiwach.gov.pl.

Korzenie twojego drzewa genealogicznego sięgają coraz głębiej w przeszłość? To etap, na którym możesz napotkać więcej trudności.

Dokumentacja tworzona w poprzednich wiekach na terenie obecnej Polski, powstawała w różnych językach m.in. łacińskim, niemieckim i rosyjskim, a większość dokumentów, z którymi zetkniesz się w czasie swoich genealogicznych poszukiwań to rękopisy. Przygotuj się na to, że na Twojej drodze mogą pojawić się trudności w odczytaniu informacji zawartych w starych dokumentach.

Co nieco o paleografii i neografii znajdziesz na serwisie Dawne pismo. 

Pamiętaj również, że w zaborze rosyjskim stosowano kalendarz juliański (zgodnie z ówcześnie obowiązującym w Cesarstwie Rosyjskim). Ustal z jakiego kalendarza masz podaną datę, zwłaszcza jeżeli przypada na koniec roku. Może się okazać, że trzeba ją przeliczyć, a dane zdarzenie, według kalendarza gregoriańskiego, przypadnie już w roku kolejnym. Przesunięcie dat jest zmienne (zależy od liczby lat przestępnych). W XIX w. wynosiło 12 dni, a obecnie 13 dni. Aby ułatwić sobie zadanie, możesz skorzystać z dostępnych w sieci kalkulatorów dat.

Prowadząc poszukiwania, zawsze możesz skorzystać z pomocy archiwistów w Archiwach Państwowych lub innych instytucjach przechowujących dokumenty np. bibliotekach, muzeach. Pomocne w poszukiwaniu źródeł mogą okazać się internetowe katalogi biblioteczne np. Biblioteki Narodowej, NUKAT  i biblioteki cyfrowe np. Polona, Europeana.

Pomocy możesz też szukać u osób zajmujących się genealogią zawodowo (genealodzy i wyspecjalizowane firmy) lub amatorsko (pasjonaci genealogii), w wyspecjalizowanych ośrodkach i biurach badań genealogicznych, a także na internetowych grupach dyskusyjnych.

Pomocne mogą też okazać publikacje na temat poszukiwań genealogicznych wydawane przez:

• Archiwum Narodowe w Krakowie: „Źródła do badań genealogicznych w Archiwum Narodowym w Krakowie. Poradnik genealogiczny”, Karolina Gołąb-Malowicka, Kraków 2022, ISBN978-83-959029-7-0; oraz „Akta najnowsze z lat 1945-1990 jako źródła do badań genealogicznych: vademecum genealoga”, Iwona Fischer, Kraków 2024, ISBN 978-83-968090-3-2.
• Archiwum Główne Akt Dawnych: „Porady praktyczne dla osób planujących poszukiwania genealogiczne. Practical advice for people planning genealogical investigations”, opracowała Małgorzata Kośka, wydanie II, Warszawa 2023, ISBN 978-83-956302-7-9.

Pamiętaj: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych nie prowadzi poszukiwań genealogicznych. Jeśli masz pytania, zwróć się do wybranego Archiwum Państwowego. 

Akta metrykalne zawierają dane gromadzone przez parafię lub inną jednostkę różnych wyznań w celu rejestracji m.in. chrztów, ślubów i zgonów. Znajdziesz je w parafiach lub w archiwach kościelnych różnych wyznań oraz – w niektórych przypadkach – w Archiwach Państwowych.

Najstarsze akta metrykalne w Polsce pochodzą z XVI w. Od czasów, w których akta zostały wytworzone, zależało będzie, jakie informacje w nich znajdziesz.

Od XVII w. proboszczowie parafii rzymskokatolickich mieli obowiązek prowadzenia pięciu kategorii ksiąg metrykalnych: ochrzczonych, bierzmowanych, zaślubionych, zmarłych oraz zawierających wykazy parafian. Od XVIII w. zaczęto umieszczać również daty urodzin, a w księgach zgonów podawano datę pogrzebu lub datę śmierci. Rozpowszechnił się wówczas także zwyczaj wpisywania do ksiąg wieku zmarłego i choroby, która miała być przyczyną jego śmierci.

W księgach metrykalnych możesz znaleźć wiele istotnych danych dla Twoich poszukiwań:

• W akcie chrztu: datę urodzin (dzień, miesiąc, rok), przebieg ceremonii (kiedy i gdzie się odbyła), dane ojca dziecka (imię i nazwisko, nazwisko rodowe matki ojca, zawód, stan), dane matki dziecka (imię i nazwisko, nazwisko rodowe, zawód, stan), dane rodziców chrzestnych (imiona i nazwiska, zawody) i dane księdza udzielającego chrztu.
• W akcie ślubu: datę ślubu, przebieg ceremonii (gdzie i kiedy się odbyła), dane księdza udzielającego ślubu, imiona i nazwiska nowożeńców, ich status społeczny, stan cywilny, wiek, dane rodziców nowożeńców oraz świadków. W załącznikach do akt małżeństw mogą też znajdować się odpisy metryk urodzenia przyszłych małżonków.
• W akcie zgonu: datę i miejsce śmierci, wiek, imię i nazwisko zmarłego, przyczynę śmierci, stan cywilny zmarłego, dane o owdowiałym współmałżonku, dane o osieroconych dzieciach, dane dotyczące księdza odprawiającego pogrzeb oraz datę i miejsce pogrzebu.

Pamiętaj: w przeszłości wiele ksiąg prowadzonych było pobieżnie, w związku z czym mogą pojawić się braki w danych lub trudności z odczytaniem niektórych zapisów.

Księgi metrykalne prowadzone są do dziś. Swoje poszukiwania możesz kontynuować, udając się do archiwum kościoła lub siedziby innej instytucji wyznaniowej, do której przynależeli Twoi przodkowie.

Wiele danych genealogicznych znajdziesz również w różnych innych księgach prowadzonych w parafiach. Zwierają one m.in. rejestry: parafian, zapowiedzi, ogłoszeń parafialnych, bierzmowanych, katechizowanych w szkole, bractw różańcowych, dokumentacji pomocy charytatywnej. Niektóre parafie prowadziły również księgi czynszów ze spisami osób zamieszkujących w posiadłościach kościoła i płacących z tego tytułu czynsze.

Informacji o kościelnych zbiorach archiwalnych możesz szukać kontaktując się z instytucjami kościelnymi, m.in.:

• Archiwa Kościoła katolickiego w Polsce (Pamiętaj! W archiwach Kościoła katolickiego mogą być przechowywane także akta innych wyznań np. ewangelickiego w zbiorach Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze),
• Archiwa Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce,
• Archiwum Diecezjalne Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Białymstoku,
• Archiwum Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej.

Jeśli szukasz informacji o rodzinach żydowskich w Polsce, skontaktuj się z Działem Genealogii Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma. 

Istotnych informacji niezbędnych w badaniach genealogicznych szukaj również we wszelkiego rodzaju spisach ludności.

Spisy powszechne – pierwszy spis mieszkańców w Polsce datowany jest na 1791 r. W latach 1808 i 1810 odbyły się spisy powszechne w Księstwie Warszawskim, a w 1897 r. w Cesarstwie Rosyjskim, gdzie systematycznie tworzono też tzw. księgi ludności stałej i niestałej. Od 1869 r. w zaborze austriackim spisy ludności stałej i niestałej musiały prowadzić urzędy gminne. Również w zaborze pruskim prowadzono księgi mieszkańców dla poszczególnych gmin, tzw. Seelenliste. Pierwszy spis powszechny w niepodległej Polsce odbył się w 1921 r.

Rejestry podatkowe – w okresie I Rzeczypospolitej, a także i później, przy okazji pobierania podatków tworzono stosunkowo pełne wykazy mieszkańców, głównie należących do stanu szlacheckiego. Rejestry podatkowe przechowywane były w osobnych zbiorach albo włączane np. do ksiąg sądowych lub akt miast.

Księgi meldunkowe – bardzo dokładne informacje o rodzinie możesz znaleźć również w XIX- i XX-wiecznych księgach meldunkowych. Zawierają one m.in. nazwisko i imię, imiona rodziców, zawód i stanowisko, datę urodzenia, wyznanie (po 1945 r. nie wypełniano), przynależność państwową, stosunek do powszechnego obowiązku wojskowego, pochodzenie (skąd przybył), miejsce zamieszkania, pobyt czasowy, datę wyprowadzenia się, informację o docelowym miejscu wymeldowania. .

Inne spisy ludności – liczne spisy powstawały z myślą o określonej grupie społecznej, zawodowej, narodowościowej i wyznaniowej (np. spisy uczniów, poborowych, cudzoziemców, wyborców, wojskowych, powstańców, członków partii politycznych i organizacji społecznych).

Formularze – cenne źródło stanowią także formularze wypełniane przy przeprowadzaniu spisów powszechnych oraz przy sporządzaniu dowodów osobistych i paszportów.

Danych z niektórych historycznych spisów prowadzonych przez urzędy państwowe i inne instytucje możesz szukać w Archiwach Państwowych.  Do części przechowywanych w naszych zasobach spisów sporządziliśmy indeksy osobowe, które ułatwiają Ci prowadzenie poszukiwań.

Skorzystaj z serwisu Szukaj w Archiwach. Możesz skorzystać również z baz szczegółowych prowadzonych w Archiwach Państwowych.

Ewidencję mieszkańców (spisy ludności, księgi metrykalne itp.) z terenu dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego znajdziesz w serwisie Genealogia w Archiwach.

Pamiętaj jednak, że Archiwa Państwowe mogą udostępnić do badań genealogicznych ewidencję ludności dopiero po 30 latach od jej wytworzenia.

Wyjątkowy zbiór danych zawiera Centralny Rejestr Metryczek Wydanych Dokumentów Tożsamości z lat 1952-1997, przechowywany w Archiwum Państwowym w Warszawie.  Są to ankiety osób, którym wydawano w Polsce dowody osobiste w latach 1952-1997. Jednakże z uwagi na to, że zbiór zawiera dane osób żyjących, jeżeli chcesz uzyskać kopię interesującej Ciebie metryczki musisz wystąpić o jej kopię bezpośrednio do tego archiwum.

W ustaleniu wielu faktów z życia poszczególnych członków rodziny mogą pomóc Ci również informacje zawarte w dawnych aktach sądowych.

Zachowane akta różnych typów sądów stanowią cenne źródło informacji genealogicznych. Wśród nich znajdują się sądy ziemskie i grodzkie, funkcjonujące w okresie staropolskim, rejestrujące sprawy majątkowe, spadkowe i rodzinne szlachty. Istotne są również sądy miejskie – ławnicze i radzieckie – działające w miastach lokowanych na prawie niemieckim, gdzie zapisywano m.in. sprawy cywilne, testamenty, umowy kupna-sprzedaży.

Na wsiach prywatnych funkcjonowały sądy dominialne (dworskie), których dokumentacja obejmuje sprawy chłopów i dzierżawców, a w gminach z samorządem – sądy wiejskie, prowadzące księgi z wpisami dotyczącymi nieruchomości, posagów i testamentów.

W XIX wieku pojawiły się sądy pokoju, rozpatrujące drobne sprawy cywilne i karne, a także sądy grodzkie i okręgowe, których akta zawierają bogaty materiał dotyczący dziedziczenia, rozwodów, zmian nazwisk, przestępstw i wykroczeń.

W sprawach bardziej złożonych orzekały sądy apelacyjne. W przypadku osób związanych z wojskiem przydatne mogą być akta sądów wojskowych, a dla okresów represji – sądy specjalne i doraźne, działające m.in. w czasie okupacji i w okresie stalinowskim.

Cennym źródłem są również księgi notarialne oraz księgi hipoteczne.

Akta spraw sądowych, postępowań dochodzeniowych, aktów notarialnych oraz ksiąg wieczystych są udostępniane po 70 latach od chwili uprawomocnienia się wyroku lub zakończenia postępowania.

Dowiedz się więcej o dostępności akt spraw współczesnych.

Starszą dokumentację znajdziesz w zbiorach Archiwów Państwowych. Skorzystaj z serwisu Szukaj w Archiwach.

Akta sądów i organów ścigania możesz też poszukać w Instytucie Pamięci Narodowej.

W wyniku burzliwej historii Polski – rozbiorów, wojen, przesiedleń i emigracji – wiele dokumentów zostało rozproszonych, a część z nich trafiła poza granice kraju. Dlatego warto rozszerzyć poszukiwania genealogiczne o instytucje, które gromadzą zbiory archiwalne związane z okresem II wojny światowej, działalnością wojskową, przesiedleniami czy represjami.

• Instytut Pamięci Narodowej (IPN) zajmuje się dokumentowaniem historii Polski, szczególnie okresu II wojny światowej i PRL. Przechowuje akta dotyczące działalności sądów, służb specjalnych, organizacji konspiracyjnych, a także dokumenty o represjach niemieckich i sowieckich.
• Wojskowe Biuro Historyczne – Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) gromadzi dokumenty związane z historią Wojska Polskiego. Znajdziesz tam akta personalne żołnierzy, dokumenty dotyczące organizacji konspiracyjnych, rejestry poborowych, listy rannych i poległych i in. To cenne źródło dla osób badających wojskowe losy przodków.
• Polski Czerwony Krzyż – Krajowe Biuro Informacji i Poszukiwań zajmuje się dokumentowaniem losów osób zaginionych podczas II wojny światowej. Posiada dane o poległych żołnierzach i cywilach, deportowanych do ZSRR, więźniach obozów koncentracyjnych i jenieckich, wysiedlonych oraz uchodźcach.
• Arolsen Archives – International Center on Nazi Persecution to największe na świecie archiwum dokumentujące losy osób prześladowanych przez III Rzeszę. Na jego zasób składają się rejestry więźniów obozów koncentracyjnych, akta pracy przymusowej, dokumenty dotyczące deportacji i eksterminacji.
• Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma (ŻIH) przechowuje dokumenty dotyczące społeczności żydowskiej w Polsce: metryki urodzeń, małżeństw i zgonów, akta cmentarne, księgi członkowskie, rejestry ludności, spisy mieszkańców oraz listy deportacyjno-ewakuacyjne. Prowadzi również bazę danych osób deportowanych i zamordowanych w czasie Holokaustu.

Możesz skorzystać również z baz szczegółowych prowadzonych w Archiwach Państwowych.

W poszukiwaniach genealogicznych warto sięgnąć głębiej niż tylko do metryk i dokumentów urzędowych. Czasem prawdziwe skarby rodzinnej historii kryją się w spuściznach.

Spuścizny to zbiory dokumentów osobistych, które są świadectwem życia i działalności osób aktywnych w życiu publicznym – naukowców, artystów, działaczy społecznych czy twórców kultury. To nie tylko oficjalne pisma, ale przede wszystkim osobiste świadectwa życia: pamiętniki, listy, rękopisy, fotografie, notatki czy dokumenty rodzinne.

W Polsce spuścizny przechowywane są w archiwach uniwersyteckich, bibliotekach naukowych, muzeach oraz fundacjach i stowarzyszeniach. Znajdują się także w Archiwach Państwowych, których zasób możesz przeszukiwać online w serwisie Szukaj w Archiwach. 

Możesz też skorzystać ze słowników biograficznych np.:

• Internetowy Polski Słownik Biograficzny,
• „Biografie sprawiedliwych”, pod redakcją Anny Krochmal i Pawła Pietrzyka, Warszawa 2023, ISBN 978-83-66739-81-9
• „Niepodległościowcy Wielkopolski południowo-wschodniej (ziemi kaliskiej) w świetle materiałów archiwalnych”, praca zbiorowa pod red. Grażyny Schlender, Kalisz 2023, ISBN 978-83-964992-2-6
• „Urzędnicy służby zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1945. Przewodnik biograficzny”, opracował Krzysztof Smolana, Tom 1, Tom 2, Tom 3, Warszawa 2020-2023.